LA AZOKA

Gogoan dut aspaldi batean, lagun erdaldun batekin hizketan gaztelaniaz ari nintzela, elkarrizketaren une batean, nik “mi padre” aipatu nuela. Behin baino gehiagotan aipatuko nuen “mi padre” eta, orduan, lagunak esan zidan oso arrotza egiten zitzaiola halakorik entzutea, ez zuela ulertzen zergatik ez nuen “aita” esaten; “mi aita”, alegia. Nik hala ateratzen zitzaidala ihardetsi nion, azken finean, gaztelaniaz ari ginela eta, hortaz, normalena zela, nire ustez.

Ez nion aparteko garrantzirik eman kontuari, baina lagunari ez nion esan benetan zer pentsatzen nuen. Hain zuzen, berezko euskaldunek, nik orduan ezagutzen nituen (eta orain ezagutzen ditudan) berezko edo jatorrizko euskaldunek, gaztelaniaz egitean ez dutela halakorik esaten, ez dutela euskarazko berbarik tartekatzen gaztelaniazko diskurtsoan, ez behintzat oinarrizko kontzeptuak adierazteko; akaso, alderantziz bai, gaztelaniazko hitz edota esamolde dezente sartzen dituzte euskarazko jardunean. Eta ez nion hori guztia esan neure burua jatorrizko euskalduntzat jotzen nuenik pentsa ez zezan, edo, are okerrago, bera erdaldun petoa edo sasi-euskalduna zela pentsatzen nuenik ere ez zezan uste. Hala uste dudan edo ez, azken finean, ez du axola, ez orduan, ez orain.

Gerora, gogoan dudan lehenengo aldi hartatik hona, askotxotan gertatu izan zait antzekorik, baina sekula ez dut garrantzitsua denik uste izan. Nolabait, inguru metropolitar honetan ibiltzearen zuzeneko ondorioa dela pentsatu dut inoizkotan, azken batean, erdal inguruan “de baskito” agertu nahian dabiltzanek darabilten estrategia-edo delakoan; mis aitas, de oporras eta enparauak diotezenak.

Egunotan, ordea, Sormenaren Lurraldea bere 52. edizioan delarik, kezkatzen hasia naiz, kaletarren erdarazko jardun askotan ez eze, zenbait telebista saiotan ere (gaztelaniazkoak, noski), “la azoka” ahotan darabiltela ikusita. Nolabait, zera sentitu dut, Euskal Telebista bera eta beste hainbat euskal komunikabide bat-batean baskitoz bete izan balira bezala, hau da, erdaldun kaleko jende hori euskaldun etxeetara sartzen ahalegindu balitz bezala, gaztelaniazko euskal hedabideen zirrikitua probestuz, eta estrategia hori zergatik eta zertarako erabiltzen duten neure buruari galdezka hasi naiz, kezkatuta ez ote den inbasio edo konkistarako estrategia sotila.

Tira, bada, ez naiz orain paranoiko jarriko. Badakit ez dela atzo goizeko kontua, aurreko urteotan ere entzun izan baitira horrelakoak; La Azoka de Durango, El Zinemaldi de Donosti, La Aste Nagusia de Bilbo, El Jazzaldi de Gasteiz… Baliteke, besterik gabe, keinu bat egin nahi izatea euskarari eta Euskal Herri euskaldunari, baina, nire iritziz, itsusi, kursi eta pedante samarra izateaz gain, mesede baino kalte handiagoa egiten diote euskarazko munduari. Izan ere, nahasmena sortzen dute euskarazko hitzen inguruan, berez ez duten generoa ezarriz edo ahoskera zalantzagarria eginez, besteak beste. Baina garbi dago, bidenabar, azokak eta aste nagusiak ez dutela genero femeninorik, zinemaldiak eta jazzaldiak maskulinorik ez duten bezalaxe (la edo el artikuluak gaztelaniaz pentsatuak izan direlako seinale dira); eta Zinemaldi sekula ez litzateke Cinemaldi ahoskatu behar, gaztelaniazko hitza bailitzan.

NOR ETA ZERTARAKO EUSKALDUNDU?

Urte askoko jazarpen eta pertsekuzioaren ondoren, Espainiara demokrazia iristearekin batera, euskarak koofizialtasuna lortu zuen gaztelaniarekin Pirinioetako alde honetan, Hego Euskal Herrian, eta, harekin batera, susperraldi luze bezain konplexuari ekin zion, denok dakigunez. Prozesu horretan, ardatzetako bat izan da beti euskalduntzea (edota berreuskalduntzea).

 

Bada, dagoeneko hamarkada batzuk igarota, hezkuntza-sistemako D eredua akuilu, badirudi jakite-maila dezentekoa erdietsi dela gizartean. Ezin gauza bera esan, ordea, erabilerari dagokionez, denon begi-bistakoa baita, euskaradun gehiago sortzen den hein berean edo antzekoan, erdaraz bizi den euskaldun gehiago ere ari dela agertzen. Nolabait esatearren, euskaldunak eta euskaradun hutsak bereiztera garamatza egoera honek, eta, horren ildora, komeniko litzaiguke geure buruari galdetzea nor eta zertarako euskaldundu behar/nahi dugun.

Izan ere, azken ia lau hamarkadotan, hiru jende multzo ezberdin ibili gara euskalduntzen, nik uste. Eta, jakina, euskaltegiko irakaslea naizen aldetik, bertako ikasle-tipologiaz ari naiz hiru ikasle mota horiek aipatzean, kontuan harturik Bilbo metropolitarreko euskaltegi batean ari naizela lanean.

Lehenik, lehenengo jende-multzo edo ikasle-tipologian, laurogeiko hamarraldian gehienbat, bai eta laurogeita hamarreko lehenengo urteetan ere, euskaldundu gintuzten edo ginenok gaude. Sasoi hartan, diktaduratik demokraziarako jauzian, gizarteak bultzatuta eta kontzientziarazita ikasi genuen euskaraz. Gutako askok garbi genuen arbasoen hizkuntza eta identitatea ukatua zigutela eta, behar beste ahalegin eginda, berreskuratu egin behar genuela euskalduntasun hura. Horrexegatik, hain zuzen, joaten ginen euskaltegira euskaraz eta euskal kulturaz jabetzera: Euskal Herrian bizitzekotan, euskaraz biziko ginen. Hau da, euskara behar genuen geure identitatea osatzeko; ez genuen “euskaldun” egingo gintuen titulaziorik behar, eta orduko ia titulazio bakarrak, EGA zorionekoak, ez zuen gaur adinako pisurik edo garrantzirik gizartean. Bestalde, irakaskuntzan, D ereduak indar txikia zuen artean, baina aurreikusten zen, gutxika-gutxika, gero eta eskari handiagoa izango zuela euskaraz eskolaratzeak.

Bigarrenik, batez ere, laurogeita hamarreko hamarkadan zehar euskaldundutakoak (edo euskara ikasitakoak) ditugu. Trantsizio politikoaren urte iskanbilatsuak apalduta, euskararen inguruko erakundetzeak titulazioak jarri zituen administrazioa euskalduntzeko ardatz. Zorioneko hizkuntza eskakizunak eskatzen ziren (dira) erakundeetako lanpostuetan, eta, hala, euskara ikastea bestelako balioa hartzen hasi zen, baita nolabaiteko kezka eta beldurra pizten ere, batik bat, administrazioko langile erdaldunen aldetik. Titulazioak, hortaz, gainbalio bat eskuratu zuen, euskal kontzientziaren, identitatearen eta, azken batean, euskalduntasunaren beraren gainetik. Halere, artean, baten batzuek arrazoi biengatik ikasten zuten euskara: euren nortasuna sendotzeagatik nahiz lan-mundurako praktikotasunagatik. Irakaskuntzan, bere aldetik, gero eta ikasle gehiago apuntatzen ziren (zituzten) D eredura, eta ume askok eta askok euskarara birziklatutako irakasleak izaten zituzten gidari, haietako bat baino gehiago, aurretik aipatu dudan bezala, kezkaz, beldurrez edota amorrazioz ere kutsatutako administrazioko langileak zirelarik.

Eta, hirugarrenik, laurogeita hamarreko azken urteetatik eta gaurdainoko euskara-ikasleak ditugu. Berauek, oro har, oso garbi dute zergatik edo zertarako ikasten duten euskara: lan-munduan, batez ere administrazioan, puntuatzeko edo lanpostua hobetzeko. Ez dute, ordea, ezelako atxikimendurik euskararekin, ez eta Euskal Herriarekin berarekin ere. Aitzitik, nolabaiteko ernegua eta mespretxua ere erakusten dute euskara ikasi “behar” izateagatik; beste erremediorik ez dutelako, behartuta-edo ikasten dutela diote, eta bizimodu hobe edo erosoagoa lortzeko erreminta hutsa besterik ez da euskara beraientzat. Ikasle horietako asko, bitxia bada ere, eskola garaian D ereduan (edo Bn ere bai) ikasitakoak dira, eskolarako tresna izatetik, egun, lan-merkatuan sartzeko lanabes bihurtu dutenak euskara.

Gauzak horrela, agian bada garaia pentsatzeko ez ote garen ari ahalegin eta diru gehiegi inbertitzen (zarrasteltzen?) erdaldunak euskaldundu nahian, eta, horren aitzakian, ez ote dugun gehiegi deskuidatzen euskalduna bera, euskaldun izango ez diren euskaradunak sortuz. Irudipena baitut beti erdalduna izaten dugula euskalduntze prozesu ororen ardatz, berezko euskaldunak erdaldunduz doazen bitartean, eta, ondorioz, dugun errealitatea sustatuz: zenbat eta euskaradun gehiago, hainbat eta euskaldun gutxiago; hots, gero eta euskara(z) ikasten duen jende gehiago, baina, hein berean, gero eta erabiltzaile gutxiago. Bai ote?

Nire uste apalean, eta zinez diot nirea bezain uste apalik ez dagoela, euskaldun guneak babestu beharra dago. Eta, erdal mundua gurera hainbeste erakarri beharrean, agian, euskal mundua gehiago sustatuz, goraipatuz, bermatuz… geureganatuko ditugu, berez, benetan euskaldunduko diren erdaldun horiek. Hau da, euskalduna saritu eta mimatu beharra dago, ondoan dugun erdaldun elebakar hori (edo euskaradun hori) anima dadin sariaren bila etortzen, mimoak bereganatzen.

Euskararen errealitate gordina ez da erraza onartzen, zalantzarik gabe. Baina onartu egin beharko dugu, behingoz, erdaldunak ez duela euskara salbatuko, ezta gure jendartearen balizko elebitasun diglosikoak ere. Onar dezagun, esaterako, euskaltegiak, inguru metropolitar honetan behintzat, akademia hutsak direla, eta nekez ekarriko dutela euskaldun gehiago gure artera; euskaradun tituludunak, ostera, bai, dezente. Euskalduna da, hemen, derrigorrezko elebidun bakarra, eta, erdaldun elebakarrarengandik babestu ezik, jai du euskalduntasunak.

ERGATIBITISA

Euskara ikasirakasten gabiltzanon artean, badakigu gaur egun egiten den euskararen kalitatea ez dela nahi adinakoa; badakigu, edo hala pentsatu nahi dugu, oraingo euskara ez dela garai batekoa bestekoa. Eta kalitate gabezia horren erakusgarri, ergatibitisa dugu, oraingo euskaldun komunitateak pairatzen duen ageriko gaitza. Gaitz guztiak bezalaxe, bakarrik ez datorren gaitza dugu, bai, baina beroni baino ez diot erreparatu nahi oraingoan: ergatibitisa, ergatiboa gaizki erabili edota nominatiboarekin nahastean datzan erabilera txarra.

Zerk sortzen du ergatibitisa, baina? Zer dela eta kostatzen da hainbeste ergatiboaren erabilera zuzena? Oraingo kontu berri samarra da, ala betidanikoa, ordea? Erantzuten errazak ez diren hiru galdera ditugu, egia esanda, baina askotariko euskaldunen artean bizi garenok, nolabait, badaukagu pistaren bat beroriei erantzuteko.

Ni neu euskaldun berria naiz, laurogeiko hamarkadan euskalduntzen hasi eta oraindik ere euskalduntze bidean ari naizena; izan ere, sekula amaitzen ez den prozesua da hizkuntza oso batez jabetzea bera, nik uste. Eta bizi, gehienbat euskaraz bizi naizela esan badaiteke ere, euskararen eta gaztelaniaren arteko elkarbizitzan ari naizela esatea egokiagoa litzateke; azken batean, inguruan euskaldun zahar, euskaldun berri eta erdaldun hutsak izaten ditut ia egunero. Eta horiek hiru multzo baino ez egitearren, berorien azpikategorietan sartu barik.

Gauzak horrela, aspaldion, ergatiboarekiko erabilera okerrak, nik ergatibitisa deritzodanak, kezkatu eta haren arrazoiak bilatzera bultzatu nau. Eta, horretarako, hainbat euskalduni, zahar zein berriri, galderak eta iruzkinak egin dizkiet euren euskalduntasunaz, edota euren hurbileko ahaideenaz ere bai, guraso eta seme-alabenaz, batez ere.

Bada, jaso ditudan erantzun eta iruzkinen karietara, ausartuko nintzateke esatera erdarak, gaztelaniak, sortzen duela ergatibitisa; edo, hobeto esanda, euskaldunak berak gaztelaniarekin duen harremanak sortzen duela. Gainera, harreman hori zenbat eta trinkoagoa izan, orduan eta ergatibitis akutuagoa edo handiagoa pairatuko du euskaldunak; hortaz, gaztelaniatik eratorria den euskaldun berriak aukera gehiago eta handiagoak izango ditu gaitza sufritzeko berezko euskaldunak baino.

Kontuan izan behar dugu gaztelaniak, ezta frantsesak edo beste edozein hizkuntza erromantzek ere, ez duela ergatiborik edo haren funtzioa betetzen duen desinentziarik. Erromantze horiek, preposiziodun hizkuntzak izanik, aspaldi galdu zuten latin deklinabidedunak lagatako herentzia. Eta, hortaz, gaztelaniaren eta euskararen artean bizi den euskaradunak (euskaldunak?) hizkuntz transferentziak izaten ditu nagusia den hizkuntzatik gutxitua denera, gaztelaniatik euskarara, alegia; ezin da ahantzi gaztelaniak euskaldunaren bizimoduan duen presentzia ikaragarria dela, aurrez aurreko norbanakoen harremanaz haratago, nagusiagoa baita gaztelania hedabideetan, sare sozialetan eta abarretan.

Beraz, euskaldunaren bakartzea edo nolabaiteko ghettoratzea gertatu ezik, nekeza izango du euskaldun horrek ergatibitisik ez pairatzea; akaso, euskaldun komunitatearen isolamendua izan liteke gaixotasunaren aurkako txerto bakarra. Eta, halaber, arestian egin dudan hirugarren galderari ere erantzun nahian, esatea dago kontu berri samarra dela ergatibitisa, edo, bestela esanda, gure gizartean zenbat eta atzerago jo, hainbat eta arraroagoa izan dela gaijtz hau, gure arbasoak bakartuago bizi baitziren antzina.

Zalantzarik ez dago globaltasunak eta mestizajeak, erdaldunekin oro har, baina gaztelaniadunekin bereziki, sorrarazi dutela ergatibitisa. Orain, jakin behar dugu erabat ezabatu edo erauzi behar dugun ala berarekin elkarbizitzen ikasi behar ote dugun, eritasun kroniko bihurturik. Izan ere, nork nahi ote du gizarte postmoderno honetan bakarturik edo bere singulartasunean bakarrik bizi, kanpotiko ezelako mestizajerik edo kutsatzerik gabe? Azken galdera honi euskaldun bakoitzak erantzun beharko lioke, ezbairik gabe.

GEZURREAN BIZI

Gezurra da euskararena. Gezur hutsa. Baietz sinetsarazi digute, euskara berreskuratu behar dugula, euskaraz bizi nahi dugula, eta ez dakit zer eta badakit nor… Baina ez, sakon-sakonean, ez dago benetako borondaterik, ez dago gogorik, eta, horrela, ezer gutxi egingo da.

Gizarte postmoderno honetan, egia esanda, eroso bizi gara, erosoegi aukeran. Eta, hain eroso bizi gara, ezen erosotasuna eta erosokeria nahasten hasiak baikara. Eta, testuinguru horretan, euskaldun guztiok erdaraz ederki dakigularik, euskara ikasi edota ikasaraztea, euskaraz ahalegintzea, euskaraz jardutea edo, areago, euskaraz bizitzea bera, zama eramangaitza bihurtzen ari da euskal jendartearentzat.

Horregatik, tresna hutsa bihurtu da euskara, oposizioetan puntuatu edota plazan jendaurrean itxurak egiteko tresna. Euskara tituluren bat eduki eta lanen batzuk euskaraz eginda, nahikoa du euskal gizarte hipokrita honek. Euskaraz bizitzea, izan ere, lar da, gehiegizko sakrifizioa. Ilusioa gezur bilakatu digute, eta gezur hutsean biziarazi; horrela, euskarak jai du.

EUSKALTEGIETAN, DENOK AZTERTZAILE

Euskararekiko azterketitisaren karietara, bada apurka-apurka ezartzen ari den beste handicap bat, beste erronka bat, datozen urteotan zeresan handia emango duena: titulua non/nork emana den. Izan ere, oraintsu arte, HABEren egiaztatze-azterketak era zentralizatu batean eta anonimotasuna nahiz objektibotasuna zainduz egin badira ere, gaur egun, ordea, euskaltegietara beretara eramaten hasiak dira horrelako probak, aurretiaz esaniko bi tasun garrantzitsu horiek zeharo neutralizatuz.

Dagoeneko A1 eta A2 atariko mailak ez ezik B1 maila ere euskaltegien esku daude, eta, datozen urteotan, urte gutxiren buruan, antza, gainerako B2, C1 eta C2 ere bai. Hau da, euskaltegiek berek burutuko dute maila guztiei dagokien proba, bere osotasunean, eta euskaltegiek berek emango dute titulazioa ere. Beraz, bakoitzak bere kontrol mailak, aztertokiaren baldintzak eta, zalantzagarriagoa dena, aztertzaileak ere ezarriko ditu ebaluatze ez eze egiaztatze prozesuan ere; denok, aztertzaile.

Oraintsu arte, dakigunez, egiaztatze ofiziala duten maila guztiek azterketa bat eta bakarra izan dute, eta berori, egun berean, unean uneko azterketariaren anonimotasuna gordeaz, eta aztertoki bat eta bakarrean ere egin izan da. Hartara, azterketari guztiek izan dute nolabaiteko bermea baldintza-berdintasunari dagokionez. Gainera, azterketa horren zuzentzaileak horretarakoxe beren-beregi prestatutako aztertzaileak izan dira, eta ez ikasle-azterketari horien irakasle-ebaluatzaile izandako berak. Hots, gorago esanda bezala, anonimotasuna zein objektibotasuna zaindu nahi izan dira, baina hori orain arte izan da; orain, itxuraz, anonimotasuna galdu eta ateak zabalduko zaizkio subjektibotasunari, alderik alde zabaldu ere.

Garbi asko dago, ebaluatze hutsaz haratago, irakasleak bere ikasleen egiaztatzea ere bere esku izateak gorabehera galantak ekar ditzakeela titulazioetan, eta, euskara pairatzen ari den titulitisa kontuan hartuta, zirkunstantzia horrek gure hizkuntzari ezer onik ekarriko ez diolakoan nago ni. Hau da, euskarak ez du edozein preziotan sortutako tituludunik behar, baizik eta benetako hiztun erabiltzaileak, nahiz eta beroriek egiaztatze-titulurik izan ez.

Egia esanda, euskara egiaztatze-maila batek edo bestek hainbesterainoko garrantzia hartu du, Euskal Autonomia Erkidegoko gizartean behintzat, ezen prezioa ere jar dakiokeen titulazioa eskuratzeari, eta ez dirutan soilik, prezioa, gaur egun, hainbat espeziatan ere neurtu baitaiteke. Eta espezia edo ongailu horiek neurtzea irakasleon esku uzten baldin bada, aztertzaileen eta euskaltegien araberako mailak, titulazioak, azalduko dira han-hemenka. Horregatik diot, titulua nork eta non ematen duen, subjektibotasuna gailendu egingo dela. 

Pentsatu nahi dut, ordea, nolabaiteko neurriak hartuko direla, HABEk hartuko dituela, euskararekiko egiaztatze-sistema deskredituan jausi ez dadin, akreditatzea helburu. Europako ALTEk, nolanahi ere, zeresana izango du honetaz guztiaz.

HIZKERAREN GAINBALIOA

Hizkuntza batez edo bestez hitz egitean, maiz, erraz ahantzi ohi gara berori gorpuzten edota mamitzen duen erabileraz; bai, hizkeraz ari naiz, hizketaz, pertsona edo giza talde baten hitz egiteko eraz.

Berez, hizkuntzaren aldaera lokala dugu hizkera, inguruko aldaerekiko ezaugarri ezberdin batzuk dituena, eta goian aipatu dudan pertsona edo giza talde horren hizketan, hizketaldian, gauzatzen dena. Hizketa hori hitz egiteko ekintza da, Saussure-ren esanetan, gizabanakook hizkuntzaz egiten dugun erabilera zehatza, azken batean. Eta hizkuntza, berriz, lengoaia dugu, giza talde bateko kideok elkarrekin komunikatzeko dugun hitzezko adierazpidea, Saussure-ren arabera, bere erabilerari berari kontrajarria; hots, hizketari kontrajarria.

Horrenbestez, esatea dago hizkuntza eta hizkera elkarrengandik banaezinak bezain bereiziak direla, elkarren kontrajarriak bezain osagarriak; hau da, ezin direla bata bestea barik ulertu, eta, era berean, ezin direla bata eta bestea nahasi. Hori ulertzeko nolabaiteko irudikapena egin beharko banu, olioaren eta uraren arteko nahasketa irudikatuko nuke nik: biak batera ontzi berean, baina isurkari bat eta bakarra osatu ezinik.

Euskararen errealitatera jauzi egin eta bi kontzeptu horiek barneratzen ahalegintzen baldin bagara, nolabait, lanak izango ditugulakoan nago. Esan liteke komunikatzeko dugun hitzezko adierazpidetzat, hizkuntzatzat, euskara batua jotzen dugula egun, batua baita gure hezkuntza sistemaren oinarri-oinarria, bai eta euskalduntzearen nahiz alfabetatzearen funtsa ere; euskara baturik gabe, nekez uler genezake gaur egungo Euskal Herri euskalduna, euskal hiztunon komunitatea. Orobat, berezko euskal hiztunek dagiten euskararen erabilera barik ere ulertezina litzateke euskal komunitate hori, azken finean, hizkera, hizketa, hitz-mitza, berriketa edo hizketaldia bera baita hizkuntzari bizia ematen diona, solaskideen arteko jardunean. Hortaz, esan liteke hizkuntzaz egiten dugun erabilera zehatz hori, hizkera deritzoguna, tokian tokiko euskalki, azpi-euskalki, aldaki edota azpi-aldakia dela egun, berori baita jatorrizko hiztunen eguneroko harremanen oinarri-oinarria, bai eta hiztun berrien benetako euskalduntzerako nahiz gizarteratzerako giltza ere.

Orduan, zergatik diot lanak emango dizkigula euskal hizkuntzaren eta euskal hizkeraren arteko bereizketa egiteak? Bada, egun, nire uste apalean, nahas-nahas eginda daudelako biak ala biak. Izan ere, batari dagokion esparruan bestearekin topo egitea eguneroko kontua bilakatu da, edo bilakatu zait, neuri behintzat, hainbat testuingurutan. Saia nadin, bada, zer esan nahi dudan azaltzen.

Hizkera hizkuntzaren ordez

Euskara-irakasle lanetan dudan eskarmentu luzeari esker, hainbat eta hainbat jardunaldi, hitzaldi, ikas edo irakastaldi, batzar eta eztabaida-gunetan ibilia naiz, ezagun zein ezezagun ditudan lankide askorekin kezkabide berean jardunean. Eta “lankide” diot lanbide berekoak garelako, baina ez, halabeharrez, lantoki berean.

Bada, topaketa horietako askotan, gehienetan esango nuke, lan-arazoren baten gainean eta ezezagunen aurrean bada ere, beti hasten bat norbait bere herriko edo etxeko hizkeraz eztabaidagaiari buruzko azalpenak edo kezkak ematen, eta, behin bat hasita, beste bat eta beste bat jarraikitzen zaizkio, denak ere euren berba-moduan, nor baino nor, ea zeinek egiten duen euskararik itxien, jatorren eta, nolabait esatearren, “onena”. Tamalez, ez dira konturatzen jatortasunak bat etorri behar duela egokitasunarekin, eta orduantxe bakarrik izango dela jardun hori benetan ona, azken finean, zuzentasuna, egokitasuna eta jatortasuna baitira euskara onaren hiru zutabeak; hiru tasunok batera azaltzean bakarrik omen da euskara ona egiten, hirurok elkarren beharrean direlarik.

Ohikoa izaten da, batez ere gazteen artean, batutik ihesi ibiltzea, baina gauza bat da ahozko lagunen arteko jarduna, eta beste bat, erabat ezberdina, maila profesional bati dagokion jarduna, izan ahozkoa edota idatzizkoa berau.

Eta gazteak aipatu ditudala, berorien ekintza askotan ere hartu ohi du hizkerak hizkuntzari dagokion tokia; edo, beharbada, hain gazteak ez direnen ekintzetan ere bai. Izan ere, herri mailako hainbat eta hainbat afixatan ikusten ditugu hizkeraren arrastoak, tokian tokiko edota unean uneko “idazlearen” hizkeraren isla izan nahi dutenak. Horrelakoek, maiz, arau gramatikalik betetzen ote duten albo batera utzita, fonemen eta grafemen arteko harreman zalantzagarria ere izaten dute, bai eta puntuazio ortografiko desegokia ere, zenbaitetan. Eta ez dut estu hartuko whatsappetan-eta darabilten gazte idazkera, lagunarteko esparruari baitagokio hori, baina jendaurrera hedatzen diren ekintzetan agertzen dugun euskara idatziak, nire ustez, arauzkoa eta zaindua behar du izan; hizkera barik, hizkuntza, alegia.

Hizkuntzari muzin, hizkerari etekin

Azken batean, euskara idatziaz ari naiz, hizkuntza, gehienbat, idazmenari baitagokio, eta, lerrookin, salatu egin nahi dut hizkeraren nolabaiteko inbasio hori euskara idatzian. Hainbesterainoko lekua hartzen ari da hizkera hizkuntzaren berezko esparruan, ezen nekez ikusiko baitugu, egun, gure herrietako kale-karteletan eta, euskara batu zuzenaz idatzitako testurik, hein handiago edo txikiago batean, hizkeraren aztarnak azalduko baitzaizkigu hor nonbait. Nik neuk nabarmen sumatzen dut fenomeno hori Bizkai aldean, non lan egin eta bizi naizen, eta, beharbada gainera, agerikoagoa izaten den nahasketa hori, bizkaieratik beretik batura dagoen jauziagatik edo.

Izan ere, irudipena izaten dut, sarritan, hizkuntzari (batuari) muzin eginda, etekina atera nahi zaiola hizkerari, hizkera idatziak halako plus bat izango balu bezala, nolabait esatearren, euskara hobe edo aberatsagoa agertu nahi bailitzan jendaurrean. Baina, horrela jardunda, sekulako nahasketak sortzen dira kartelok irakurtzen ditugunon begi-bistara, oso-oso zaila baita, ezinezkoa ez esatearren, idazten den hizkeraren fonologia eta grafologia egoki uztartzea, batetik, eta batuaren eta hizkeraren lexikoa bera edota adizkiak nahasi ez eta zuzen idaztea, bestetik. Gainera, halako hizkera idatzi nahasiek mesede eskasa dagiote inguratzen den irakurle kanpotarrari edota euskara (batua, oro har) ikasten ari denari.

Fenomeno horrek guztiak, zorigaitzez, badu berekin batera hedatu den beste alderdi ilun bat ere: erdararen lexiko gero eta txertatuagoa herri hizkeran, eta, ondorioz, orain, gero eta idatziagoa ere badena. Hori, baina, bestelako kontutxo bat da, agian beste lerro batzuk mereziko dituena aurrerantzean.