BIZKAI

Bada Galdakaon Bizkai izena duen kalea, bere horretan, mugagabean. Beste hainbat herritan ere euskal mendebaldeko lurralde hau gogoan duten hainbeste kale dira, baina, horietatik nik ezagutu ditudanak behintzat, Bizkaia dira, era enuntziatibo mugatuan, hain zuzen. 

Aspaldion, ordea, eta bereziki zorioneko koronabirusaren eguneroko kutsatzeen datuak ematean, hitzetik hortzera entzun izan ditut, EiTB Komunikazio Taldeko irrati-telebista publikoetan entzun ere, «Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan», «Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako...» eta antzeko erabilera okerrak, hau da, artikulua A- itsatsitzat joaz. Baina Bizkai osoan ondo asko dakigu Bizkaikoak garela bizkaitarrak, ez Bizkaiakoak; Bizkaitik Bizkaira eta Bizkaian.

Hortaz, deklinabide-arauak egoki erabilita, «Araba, Bizkai eta Gipuzkoan» eta «Araba, Bizkai eta Gipuzkoako...» behar luke, elipsia eginez gero, edo «Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan» eta «Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako...», elipsirik egin ezik. Hedabideetan behin eta berriro txarto deklinatuta entzun/irakurtzeak, izan ere, nahaspila besterik ez dakar, eta badakigu erraz sozializatzen diren akatsak zeinen gaitzak diren zuzentzen gerora.

EiTB Komunikazio Taldeak gehixeago zaindu beharko lituzke esan/idatzi egiten dituenak. Dena dela, ez dakit zergatik tematzen diren une oro hiru lurraldeok aipatzen, horretarako EAE hizkiak edukita; Euskal Autonomi(a) Erkidegoa, alegia. Badakigu euskal lurralde historikoek errealitate politiko administratibo ezberdinak osatzen dituztela, hainbat ñabardura dituzten izendapenak (EAE, Foru Komunitatea, Euskal (Hirigune) Elkargoa, Iparralde, Euskadi, Euskal Herria…), baina gehiago bereizten gaituzten izendapen “pribintzialistak” baino egokiago litzateke, nazio ikuspegi batetik abiatuta, batzen gaituen izendapen bakarra erabiliko balitz, nik uste.

Ume “euskalhiztunak” eta eskola

Interesgarria iruditu zait aspaldion #ArnasDezagun (@ADezagun) guraso taldeak zabaldu duen ezbaia ume euskaldunen eskolaratze-irizpideen inguruan. Areago, azken irakurri dudan #AsierEtxenike (@Etxenike_) soziologoaren iritziarekin, esaterako, bat natorrela esango dut, oro har; baina, aldi berean, kezka-iturri begitantzen zait umeari atxikitako “euskalhiztun” kalifikatibo hori, horrela, hitz bakarrez idatzi eta irakurrita. Izan ere, ez dakit zer irizpide erabilita atxiki dakiekeen adjektibo hori gure umeei, bereziki, gurea bezalako gizarte poliedriko honetan, linguistikoki hitz eginda.

Eskolan ume euskalhiztunak ez sakabanatzea da guraso-talde horren aldarrikapen nagusia, horrela ekidin, edo zaildu behintzat, egingo baita ume euskaldunen erdalduntzea berez hegemonikoki erdalduna den euskal jendartean. Eta ados nago irizpide horrekin, gorago esanda bezala. Baina, eta zera da gakoa, zer edo zein da ume euskalhiztuna?

Aurretiaz, guraso biak euskaldun izan eta familia giroan (beti?) euskaraz egiten dutenak, bederen, badira ume euskalhiztunak, baina kasuistika handia dago halakoen artean ere, eta, dakigunez, txuri guztiak ez dira irin izaten. Neuk, behintzat, oso maiz ikusentzuten ditut euskaldun (eta teorian oso euskaltzale) diren gurasoak erdaraz egiten, baita euren artean ere, eta kontrakoa ere bai: berez erdaldun jatorria izan eta euskaldundutakoan (beti?) euskaraz egiten dutenak, alegia. Zer dira halakoen umeak? Zein dira euskalhiztunagoak zein baino?

Askotan, irudipena dut oso erraz kalifikatzen ditugula batzuk eta besteak geure aurreiritzien arabera, baina errealitateak, ordea, gauzak ez direla horrela esaten digu, setati esanda ere. Guraso euskaldun, zortzi abizen euskaldun, eta inguru “euskaldun” batean hazi eta bizi diren umeak, berez, euskalhiztunak ote diren inork ez du zalantzatan jarriko, baina, adibidez, gurasoetako bat erdaldun, lehenengo bi edo lau abizenak erdaldun eta inguru erdaldun (edo euskaldun) batean hazi eta bizi den umea zer ote da? Erdalhiztuna, derrigorrean? Ezin al da aurreko horiek bezain euskalhiztuna izan?

Ume txikiak eskolaratzeko unean, ezin zaie aurretik jarraipen bat egin normalean euskaraz jarduteko ohitura daukaten edo ez jakiteko, eta ohikoena da gurasoen esana sinetsi beharra portaera hori neurtzeko. Baina gurasook badakigu gezurra esaten, ezta? Guraso gutxik onartuko luke, besterik gabe, erdararako joera duenik, nahiz eta baduela jakin, eta, berezko guraso euskaldunen artean ere, hainbatek nekez onartuko luke euskaldun komunitatera sartu berri den eta batua baino ez dakien bat beraiek bezain euskaldun denik. Nik neuk, behinik behin, irudipen hori dut

Tira, ez dut gaiaz polemika sortzeko asmorik, eta ez nuke inork gaizki interpretatzerik nahi, baina uste dut, ni bezalaxe, asko eta asko kezkatuko liratekeela eskola batek edo bestek (nork?) gure umeak euskalhiztuntzat jo (edo ez) beharko balitu. Eta, hortaz, zilegi bekit kezka aireratzea, behintzat.

Ongi etorri Euskararen Herrira

Udatiar nabilen kostaldeko herri honetan, bada BM supermerkatu bat atsedenleku dudan etxetik hurbil, nora askotan joaten naizen erosketaren bat edo beste egitera. Kanpoaldean, irristailu-ateen ondoko sarreran, gizonezko bat egoten da, diru eske-edo dabilena, eta, sartzen naizen bakoitzean, “buenos días” esaten dit, niri bezalaxe goiz partean hurbiltzen diren erosle guztiei ere.

Ez dakit nondarra den eskalea, baina, itxura fisikoagatik behintzat, ez dirudi oso urrutikoa, eta, gaztelaniaz “buenos días” ahoskatzen duen moduagatik ere, ez nuke esango espainiar estatutik kanpokoa denik. Batek daki, agian herrikoa bertakoa da (ez dut uste), eta, eskean baldin badabil, horren beharra duelako ibiliko da horrela, ez dut hori zalantzatan jarriko. Badakit, ordea, jakinaren gainean dagoela zein herritan dagoen, eta, beraz, zein hizkuntzatan hitz egiten den gehienbat berton. Izan ere, inguruetako mapa linguistikoak argiki adierazten du Euskal Herrian ari dela eskean, Euskararen Herrian, alegia.

Kartelez gain, inguruan sumatzen den giroa euskalduna dela erraz antzeman daiteke, eta, gainera, nik bezalaxe, askok erantzun behar izan diote “egun on” berak “buenos días” esanda agurtu gaituen bakoitzean; horretaz, ziur naiz. Halere, bera tematu egiten da gaztelaniarekin, euskararen ukazioarekin, eta horrek zerikusia dauka bere jarrera ideologikoarekin; horretaz ere, ziur naiz. Ez dakit laguntza askorik jaso ote duen goizero hainbati “buenos días” esanda. Neuk, behintzat, sekula ez diot ezer eman, eta dagoeneko “egun on” erantzuteari ere utzi diot; sartzean, ikusi eta entzungo ez banu bezala sartzen naiz erosketak egitera.

 Kontua da deigarri egiten zaidala halako jarrera bat eskean dabilen baten aldetik, eta, nolabait, orokorragoa den beste jokabide batetik eratorria den jarrera dela esango nuke; izan eskale, izan turista, izan nornahi. Aspaldion, nabarmenagoa egiten baitzait euskararekiko ukazio hori, bertokoarekiko errespetu falta hori, kanpotar jendearen partetik. Balirudike eraso kultural-politiko batean murgilduta gabiltzala, eta, dagoeneko, horrelako detaile txikietan ere azaltzen hasia dela. Eta, horren aurrean, ez dut uste nahikoa denik ongietorria ematen dieten afixak jartzearekin. Agian, zerbait gehiago egin beharrean gaude herri gisa, baina horixe da kontua, zer egin, eta nola. Edonola ere, ONGI ETORRI EUSKARAREN HERRIRA!

Euskañoletik Euskalenglishera

Aitor dezadan, ezer idatzi aurretik, 66an jaioa naizen honek ez dudala inoiz ingelesik ikasi. Eskolan frantsesa ikasten genuen garaikoa naiz eta, gerora, ingelesaren booma iritsi zenean, ni euskara ikasten hasia nintzen (eta oraindik ere ari naiz, noski) eta, egia esanda, inoiz ez dut ingelesa oso gogoko edo erakargarri sentitu, hizkuntz inperialismoaren kontu horrengatik edo; frantsesa, nolabait, gertuagokoa eta “gureagoa” sentitu izan dut beti, Ipar Euskal Herriari diodan atxikimenduagatik-edo, bertara joaten naizenetan, oraindik ere, euskaraz moldatzeko aukerarik izan ezean, oso lagungarria izaten baitzait frantsesez dakidantxoa.

Tira, bada, kontua da azken egunotan Euskaltzaindiak 592 hitz berri hiztegiratu dituela, han-hemenka irakurri ahal izan dugunez. Horietatik asko, niretzat, erabat arrotzak eta esanahirik gabeak dira, dudarik gabe, ingelesez naizen ezjakinagatik. Eta hitzok irakurri orduko konturatu naiz gizartean bertan ikusten dugunaren isla izan daitekeela, bai, baina, era berean, ez dakit ez ote den erakundeetatik-eta lar bultzatzen ari ingeleserako joera hori; “denok” ingelesez dakigulakoan, nonbait.

Nik queer, router, show edo remake, besteak beste, irakurtzen ditudanean, neure erara interpretatu behar izaten ditut beti, zer esan nahi duten zehazki jakin gabe, eta inoiz edo behin halakoren bat idatzi behar izan dudanean, berriz, zalantza izugarriak izaten ditut “h” tartekaturik ote duten, bokale bi jarrraian… Zera, WhatsApp hitzarekin gertatu izan zaidan bezalatsu (oraintxe bertan, berriro ere): telefonoan begiratu ezik, ez naiz zuzen idazteko gai, eta, horregatik, “guatxap” idazten dut gehienetan. Eta, horren harira, horixe ez dut ondo konprenitzen: zergatik izan behar diren Hiztegi Batuko hitzak euskal grafiarik ere ez duten erdal hitzak. Euskal grafiaz idatziko bagenitu, behintzat…

Horrelako terminoez gain, bada ingelesa eguneroko bizimoduan sartzen zaiguneko beste zirrikitu bat ere: kaleetako kartelak edo afixak. Barakaldoko Bilbao Exhibition Centre, Donostiako Basque Culinary Center, Zumaiako Flysch & Karst, Euskal Encounter, eta aspaldion hain gurea den kirolean ere gailentzen ari diren zorioneko Master Cups horiek: Emakume Master Cup (pilota txapelketa), Euskal Pelota Egokitua Master Cup Irekia, Donosti Masters Cup 2021… Batzuetan, sekula zapaldu ez dudan Britainia Handian nabilela ere pentsatu izan dut, amesgaitzetan.

Euskaldunok oso erraz kritikatzen dugu Euskañola delako hori, dela gaztelaniaren eta euskararen arteko nahasketa zentzugabe horrengatik, dela gaztelaniaren egiturazko euskara idatzi edota mintzatuagatik, edo dena delakoagatik, baina, ohartu ere egin gabe, beste erdara bat ari zaigu eguneroko euskaran sartzen: hainbeste miresten dugun ingelesa, munduko ate guztiak zabalduko omen dizkiguna. Eta nik horri Euskalenglisha esaten diot; euskarak oraino oztopo gutxi izan ditu eta, horra hor beste bat, beste erronka bat.

Eskolan ere eredu hirueleduna abian dugu orain urte batzuetatik hona eta, berriki, gure ikastetxeetan euskara gero eta gutxiago eta okerrago egiten dela jakin dugu. Ziur ingelesak ez duela horren errua, noski, baina lepoa egingo nuke zerikusirik baduela. Nik, arestian esanda legez, ez dut inoiz ingelesezko eskola bakar bat ere jaso, eta, oraingoz behintzat, berdin antzera jarraituko dudalakoan nago.

GARAI BATEKO EUSKALDUN BERRIOK ETA ORAINGO EUSKARADUNAK

Lagun batek aspaldi esaten zidan geu ginela euskaldun berrien azken belaunaldia. Haren ustez, geroztik, euskaldun berri gutxitxo sortu dira, hainbat arrazoi tarteko. Eta, egia esanda, begiratua atzera eman eta lagunak arrazoi zuela pentsatzen hasia nago neu ere.

Sasoi hartan, laurogeiko hamarkadan, baita laurogeita hamarrekoaren lehenengo erdian ere, gizartean bizi izaten genuenak euskaltegira bultzatzen gintuen gazte erdaldunok, euskaltegiak euskaradun bihurtu eta gu geu euskaldundu egiten ginen. Euskara(z) ikasteaz gain, euskal kulturaren zantzuak behintzat, euskaldunen balioak eta bizimodua ere geureganatzen genituen, dena batera eta guk nahita; lau paretaren arteko eskolez gain, euskara bizia ere ezagutzen genuen, herri euskaldunetara, kultur ekitaldietara eta abarretara joanda.

Harrezkeroko belaunaldiek, ordea, modu aseptikoago batean ikasi dute euskara. Euskal munduak eragin litzakeen zirrara eta sentipenetatik at ikasi dute, hizkuntza soil gisa, eta funtzio eta helburu ia bakarra dutela: euskara-egiaztapena eskuratzea, titulazioa. Apurka-apurka, gainera, askozaz ere tresna eta aukera gehiago izan dute euskara eskura izateko; direla euskarazko hainbat eta hainbat hedabide eta ekintza, edo dela, nagusiki, eskola publikoko D eredua. Guk izan ez genituen lanabesak, alegia.

Hala ere, aldeko faktore askoz gehiago izan arren, badirudi inplikazio gutxiago eta atxikimendu eskasagoa dutela euskal munduarekiko; bereziki, euskara eta euskal kulturarekiko. Izan ere, euskara jakitea (ez euskaraz jardutea) Administrazio publikoan lanposturen bat edo beste eskuratzeko erreminta hutsa dute; ez dute ezertarako ere baliagarritzat jotzen, oposizioetan hainbat puntu lortzetik harago; lotsagarri eta barregarri deritzote eguneroko harreman pertsonal eta sozialetarako erabiltzeari; ez dira euskaraz jakiteagatik harro sentitzen, eta are gutxiago euskaraz bizitzera animatzen; EUSKARADUN estatusa erdietsita, bost axola zaie EUSKALDUN izatea edo ez.

Bada, horretan guztian, zeresan handia du jendarteak eta, jakina, agintean ditugun mandatariek. Izan ere, garai bateko gizarteak berak bultzatu bagintuen gu euskaldun izatera, oraingoak ez dirudi berdin jokatzen duenik, eta euskaraDUN izate hutsarekin, hau da, nolabaiteko euskalduntze estatistikoarekin, nahikoa eta sobera dela ematen du. Gazteek (eta inguru nahiz familia erdaldunetako gazte euskaldun berriez ari naiz, noski) motibazioa behar dute euskaraz jarduteko, gizarteak xaxatu ditzala eta kontzientzia harraraz diezaiela behar dute, baina, antza denez, ez dute prestigiodun erreferente euskaldunik topatzen, imitatzera eta euskaldun jokatzera bultzatuko dituenik. Eta, bitartean, nagusituz doaz eta euskara bazter utziko dute behin betiko; beste belaunaldi bat galduta euskararentzat.

Eta, orain, guraso garen garai hartako euskaldun berriok lan nekeza izaten dugu gure ondorengoak euskaldun izan daitezen, euren gizartean nolabait euskaraz bizi dadin. Horregatik diot lagunak arrazoi zuela, euskaltegietan nahiz eskola publikoetan, oro har, euskaldun berriak bainoago euskaradun berriak sortzen ari garela uste dudalako; estatistikak betetzeko balio duten tituludun berriak, alegia, politikoki (batzuentzat) zeinen ondo ari garen zuritzeko balio duten datuak, azken finean. Datuok, baina, ez dute Euskal Herria iraunaraziko.