Euskal -DUN herritarrak

Bitxia da zeinen erlatiboa den -DUN euskal atzizkia, zeinen ondo adierazten duen erlatibotasuna berez erlatibozko forma duen atzizki honek. “Atzekoz Aurrera” hiztegira joz gero, ehunka hitz azaltzen dira DUN atzizkidun (324, hain zuzen), baina lerrootan euskalDUNtasunarekin zerikusia dutenei baino ez diet erreparatu nahi. Eta, zehazkiago, horietako batzuei baino ez, euskal herritarrok definitu eta multzokatzeko balio duten bakanei:

1)      EUSKALDUN: Euskaltasuna duen euskal herritarra ei da euskalduna; alegia, euskal sena, euskal nortasuna duena eta, hortaz, euskara ere baduena. Harluxet euskal hiztegi entziklopedikoak, esaterako, honakoa dio euskaldun hitzaren harira: “1. Euskaraz dakiena, euskaraz mintzatzen dena. 2. Euskal Herriko biztanlea. II euskaldun berri. Beste ama-hizkuntza bat izanik, euskara ikasi duena. II euskaldun zahar. Euskara ama-hizkuntza duen euskalduna.”

Eta, horren harira, hurrengo orrialdean, euskalDUNtasunarekin parekatzen du euskaltasuna: “euskalduna denaren nolakotasuna, euskalduna izatea.”

Horrela,  “euskaldun” hitzak euskararekin zer-nolako harremana duen ikusita, pentsatzekoa da erdararekin ere beste horrenbeste gertatuko dela; alegia, euskaldunak duen beste adiera ere behar luke erdaldunak, erdarari atxikita baina. Atzera ere Harluxet hiztegi entziklopedikora jo eta honatx zer dioen:

2)      ERDALDUN: “adj. eta iz. Erdaraz mintzatzen dena, euskaraz ez dakiena. Maisu erdaldunak.”

Ez dio ezer, ordea, inongo biztanleez, ez eta erdaldun berriez edota zaharrez. Eta, euskaldun hitzari egin diodan jarraipen bera eginez, erdaltasuna edo erdalduntasuna ere interesatu zaizkit. Baina erdaltasun nahiz erdalduntasun hitzei legokiekeen sarrerarik ez dakar hiztegiak.

Euskaldunok, dena den, oso argi dugu zer den erdalduna izatea. Hain zuzen, euskalduna ez dena da erdalduna, eta, beraz, euskal herritar askotxo dira erdaldun; hau da, Euskal Herriko biztanle asko eta asko.

Hiztegiak hiztegi eta definizioak definizio, -DUN atzizki horrek askotariko interpretazioak ekar ditzake berekin eta, jakina, euskal herritarron artean, nork bere nahierara, bere interesen arabera, interpretatu ohi du bere burua definitzeko terminoa. Horra hor, esaterako, beste pare bat –DUN atzizkidun, aspaldion gero eta maizago entzuten direnak gure artean:

3)    EUSKARADUN: Harluxet hiztegiak ez dakar berba hau, baina, etimologiari erreparatuta, erraz ondoriozta daiteke “euskara duena” adierazi nahi duela. Alabaina, horrek ez du esan nahi euskaldunaren esanahi berekoa denik, adiera ezberdina baitute EUSKALek eta EUSKARAk, ezta? Gainera, jakina da, adibidez, ingelesdunak ez direla ingelesak, ez eta frantsesdunak frantsesak ere; hortaz, euskaradunek ez dute, berez, zertan euskaldun izan, nahiz eta euskaldun guztiak badiren euskaradun.

Eta, definizioak zorroztuz gero, bada azken hilotan (orain dela bi urte bezalatsu) entzun dugun beste –DUN herritar bat ere:

4)      EUSKARALDUN: Berau ez dakigu zehazki zer den, ez baita erraz jakiten zer biltzen duen bere baitan, zer esanahi duen. Izan ere, berriz ere etimologiari beha, EUSKAL nahiz EUSKARA dituena dela esan liteke, alegia, euskaradun euskalduna, baina, agidanez, zenbaitetan ez da ez bata ez eta bestea ere. Badakigu, ordea, bi urterik behin (orain arte, bederen) Euskaraldian parte hartzen duena dena, delarik euskaradun, delarik euskaldun, edo ez delarik ere. OHARRA: Harluxet hiztegiak “Euskaraldi” hitzik ere ez dakar.

Kontuak kontu, hainbeste euskal -DUN herritar gara Euskal Herrian, ezen ezin defini baikenezake geure burua zehatz-mehatz dagokigun terminoarekin; edo nekeza delako irudipena dut nik, behintzat. Eta definizio gaitz horren atzean, betiere, euskara dugu eragile. Ez dut uste munduan dagoenik bertako herritarrei hainbeste ñabardura atxikitzen dien hizkuntzarik. Horretan ere bakarra dugu EUSKARA, ez uste?

Tira, urte birusdun honen amaierako nire azken psikolastoa izan da hau, irakurle. Ondo buka eta hobeto hasi datorrena.

BAT(ek) IZAN EZIK

Gaztetxoak ditut ikasle, hamasei eta hamazazpi urte bitartekoak. COVID-19a dela eta, gelako edukiera murriztuta, aurten, talde txikiagoa(k) d(ir)a, bederatzi ikaslekoa(k). Batxilergoa ari dira burutzen eta, bitartean, eskolaz kanpoko jarduera gisa edo, C1 titulua prestatzera datoz euskaltegira; gurasoek bultzatuta, bat izan ezik.

#Euskaraldia hasi berri den honetan, azalpen batzuk eman dizkiet eskolan; zer diren #belarriprestak, #ahobiziak eta, maila kolektiboan, oraingo #ariguneak. Eta, euskaltegi batean egonik eta, gainera, ikasgelan taldea garenez, guri geuri arigune gisa jardutea dagokigula. Hori guztia material zozketa baten harira, gelakideen artean. Ikasleek, ordea, ezer gutxi zekiten Euskaraldiaz, rol ezberdinez eta abarrez; batek izan ezik.

Orduan, berriketan ibili gara euskararen egoeraz, euskaraz jakin arren jendeak ez duela egiten, bereziki gazte jendeak eta “gurea” bezalako ingurune erdaldunean (Bizkaiko Ibar Ezkerra), eta ez dakit zer eta badakit nor. Eta garbiki azaldu didate euren jarrera: euskara oso zaila da, mundu guztiak esaten du gauza bera, eta, nahiz eta txikitatik euskaraz ikasi (estudiatu) duten, errazagoa zaie erdaraz jardutea. Euskara eskolarako kontua da (baita euskaltegirakoa ere), baina, hortik kanpo, gaztelania dute komunikazio-hizkuntza bakarra, eta, batxilergoa amaituta, gaztelaniaz jarraituko dute ikasten, errazagoa zaielako. Erdaraz bizi nahi dute. Hortaz, ez zaie interesgarri izaten, ezta motibagarri edo erakargarri ere, euskararen aldeko jarrera aktibo bat hartzea; bati izan ezik, nik uste.

Bakar horrek ezer gutxi esan du berriketaldi osoan zehar, taldekoen barreak eta txantxa itxurako iruzkinak entzun eta konplizitate keinuren batzuk egitera mugatu du bere jarduna. Eta zozketa egin dugu. Materiala, #Euskaraldiaren oihalezko zorro bat tarteko, berdin antzera  pentsatzen duten zortzi gaztetxoetako bati egokitu zaio. Erdi txantxetan edo, denok ondorioztatu dugu, zorroa praktikoa denez, erabilgarri ere badela eta, #Euskaraldiaren publizitaterik ez egitekotan, aukera duela iruntzietara eramateko kalean, logoa gorputz aldera ezkutuan edo.

Isilik jardun duen ikasle bakarrak ama du euskaldun, euskaldun zaharra, berak dioenez, eta ohitura dute betitik euskaraz egiteko euren artean. Ikasle horrek atxikia du euskara bere bizimoduan. Berak ez dit esan, baina nik badakit amak transmititu diola euskararekiko atxikimendu hori. Berak badaki euskara bere hizkuntza dela eta, erabili ezean, galdu egingo dela beren familian, beren inguru hurbilenean; beren nortasunaren zati behinena galduko dutela, azken finean. Ez du ozenki esango, ordea. Hamasei urte besterik ez du eta, lotsati edo, kikildu egiten da besteren aurrean euskal nortasunaren aldeko jarrera aktiboa agertzerakoan. Eta ez da erraza korapilo hori askatzea.

Abian da #Euskaraldia. Bejondeiola euskarari!

ATZERATU ALA AURRERATU?

Bart, inguruko hedabide guztien arabera, atzeratu egin dugu ordua, urtero egin izan dugun legez, energia aurreztuko delakoan (dugulakoan?). Eta datorren martxoan, besterik adosten ez bada, alderantziz egin beharko dugu; aurreratu, alegia. Baina lasai, irakurle. Ez nator lerrootan zorioneko eztabaida horretaz neure iritzia ematera, ea energiarik aurrezten den ala ez, edota merezi ote duen ordutegi naturala hautsi eta naturaren kontra jokatzea. Ez, horretaz ez dut zeresanik. Horrezaz harago, urtean birritan izaten dudan zalantza baten gainean idatzi nahi ditut hitzok. Zer egin ote dugu, ordularia atzeratu ala aurreratu?

Bart, seme gazteari azaltzen ahalegindu nintzen, nolabait, betiko orduan oheratu eta ordubete lehenago esnatuko ginela edo. Ordu aldaketarena zehazten saiatu nintzen, eta, aldaketaren balizko zergatiaz landa, semea ez zegoen ados atzeratze kontuarekin, beraren ustez, atzeratu barik aurreratu egingo baikenuen; egin dugu. Hau da, denbora aurreratu, aurreztu egin dugu, erlojua ordubete lehenagora ekarrita. Atzeratuz gero, ordubete hori galdu egingo genukeen, martxoan egin egingo duguna, nonbait. Eta, semearekiko elkarrizketatxo horretatik abiatuta, ordua aldatuta (atzeratuta edo aurreratuta ez dut esango), gosaldu eta teklatura hurbildu naiz, kezka hori zuekin partekatu nahian, eta, bide batez, ea baten batek askatzen didan korapiloa.

Izan ere, ustez, ezberdin pentsatzen omen dugu denbora euskaraz eta erdaraz (gaztelaniaz, esan nahi dut erdara esatean). Ez da lehenengo aldia horrelako atakan sentitu naizela, eta uste dut, zinez, zertxobait badagoela ezberdin kontzepzio horretan. Azken batean, atzeratze eta aurreratze kontzeptuen atzean, lehenago eta geroago konparazioak daude. Hau da, gauden unetik lehenagoko edo aurreko une batera jauzi egitean, teorian behintzat, aurreragoko une batera igaro gara, eta, beraz, aurreratu egingo genuke denbora hori, semeak arrazoitu bezala. Era berean, gauden unetik geroagoko une batera pasatzean, atzeragoko une batera pasatzen gara, eta, hortaz, atzeratu egingo genuke denbora; galdu, alegia. Nolabait, hasiera eta bukaera kontzeptuak bezalakoxeak lirateke atzeratzea eta aurreratzea. Biziaroan, aurrera ala atzera ari gara? Amaierara ala hasierara ote goaz?

Horren harira, gogoan dut aspaldiko pasadizo bat, non euskaldun bi zerbaiten bila ari ziren liburu baten baitan. Bata, erdaraz jaio eta hazita, gaztetan euskaldundua zen; bestea euskaraz sortu eta bizi ei zen, uneoro edo. Bila zebiltzana non zegoen ez zekitela, liburu hasieratik hurbilago ala bukaeratik hurbilago al zegoen, han ari ziren elkarri esaka: aurrerago, aurrerago! batak, eta atzerago, atzerago! besteak. Batak, baina, liburuaren hasierako partean zegoela esan nahi zuen, eta besteak, gauza bera. Elkar ulertu ezinik, berbera adierazita ere. Hasiera eta bukaera; aurrea eta atzea; lehenago eta geroago. Hau kaka-nahastea!

Tira, irakurle. Igande goizeko psikolastoa baino ez da hau, ez lar kezkatu. Oraina da orain. Gozatu eguna, gauden orduan gaudela ere.

Larrabetzun, 2020ko urriaren 25ean, 9:14an.

HABEren egiaztagintza eta neutraltasuna

Atzoko erdal egunkari batean #JorgeFerrerAzpitartek idatzitako “HABE está de rebajas” eskutitza irakurri ondoren, eta, aztertzaile ohia nahiz euskaltegiko irakaslea naizenez, honako hitzok argitara eman beharra sentitu dut gaur, lehenago #Twitterren egin dudan bezalaxe.

#Koronabirusaren pandemia dela eta, ezohiko neurri asko hartu behar izan dira gure eguneroko bizimoduaren arlo guztietan, eta, nola ez, euskararen inguruko kontuetan ere bere eragina izan du zorioneko birusak. Horrela, euskararen egiaztagintza prozesuan izan dituen ondorioetako bat izan da B2, C1 eta C2 mailetako azterketak sine die atzeratu behar izana, harik eta, hilaren aurreko 15ean, #HABEk argitaratu duen ebazpen baten bidez, beroriek berrabiatu eta aldaketa batzuk ezarri dituen arte; aldaketen artean, deialdi itxian ahozko probarik egin ez eta mintzamenaren ebaluazioa euskaltegien esku uztea izan da harrigarriena.

Bada, Twitterren nioen bezala, esan beharrekoak esan egin behar dira, eta, esaerak dioena zertxobait moldatuta, ondo esanak gogoan hartu, baina gaizki esanak… salatu. Eta horrexegatik eskertu nahi izan ditut Jorgeren atzoko hitzak, ikasle baten ikuspuntutik duten zintzotasunagatik, eta, aldi berean, hitzok neure egiten ditudala agertu eta HABEren erabakiaren okerra salatu ere bai. Dena dela, HABE erakundeaz harago, oso deigarria begitantzen zait euskaltegien beren isiltasun gorgarria ere (nahiz eta bertako langileon artean bai entzuten diren kritikak eta salaketa hitzak), ezen euskaltegiei berei, bereziki, interesatu beharko bailitzaieke egiaztagintza prozesua neutrala, orekatua eta bermeduna bezain gardena izatea.

Izan ere, bat-batean eta ezelako abisurik eman gabe, euskaltegietako (maila horietako) irakasle guztiok aztertzaile bilakatu gaitu HABEk. Bat-batean, gure ikasleen egiaztagintza-prozesuari begira gauzatzen ari ginen programazio guztia hankaz gora jarri du, azterketa-atalen ordena iraulita. Eta, horrela, ezbairik gabe, sekulako arrakala sortu du, irakasleon artean ez ezik, euskaltegien euren artean ere, den-denak, irakasle nahiz euskaltegi, maila ezberdinean kokatuz, ikasleekin duten (dugun) jokaeraren arabera.

Azterketa prozesuan indarrean egon behar duen berdintasun printzipioa, bai eta anonimotasuna ere, bertan behera utzi ditu HABEk, oraingoan, ikasleen ohiko irakasleak aitortuko baitie (edo ez) bere ikasleei mintzamen maila. Neutraltasuna eta objektibotasuna bazter utzita, tokian tokiko eta egoeraren araberako partzialtasuna eta subjektibotasuna saritu nahi izan ditu pandemiaren aitzakiatan. Izan ere, irakasleen eta ikasleen arteko harreman pertsonalak ezin du gutxieneko berdintasun traturik bermatu ebaluazioan; norberaren filiak eta fobiak, nola edo hala, nahitaez, islatuko dira emaitzetan, erabat subjektiboak izango diren emaitzetan (tituluetan, azken finean).

Eta, egia esanda, ez dakigu erabakiaren jatorrian zer ote dagoen, pandemiarena aitzakia hutsa ez ote den, ezen nekez uler baitaiteke nolatan egingo diren proba guztiak deialdi irekian, eta deialdi itxian, ordea, ez; edota nolatan, esaterako, milaka azterketari batu #BEC​en idazmena egiteko, eta ahozko proba bertan behera utzi.

Geroak argitu diezagula oraina, baina ez dadila euskara, beste behin ere, albo-kalteak ordaindu behar dituena, nahikoa du-eta itxialdian erakundeen aldetik pairatu behar izan duen kaskarkeriarekin.

EUSKALDUN BERRIA NAIZELAKO

Lehengoan (asteon, 2020/01/22an), BERRIA egunkarian Zuriñe Rodríguez Larak eta Ibai Fresnedok idatzitako GU iritzi artikulua irakurrita, pentsakor gelditu eta gogora etorri zitzaidan zenbatetan borrokatu behar izan ote naizen zorioneko euskaldunberritasunarekin, eta horretaz neronek ere zer edo zer idatziko nuela, ziurrenik, iraganean. Gaur, zertxobait astitsuago nabilela, neure testu zaharretan arakatzen ibili naiz, eta hara, orain ia hamar urte idatzi nuen testutxoa topatu dut, non euskaldun berrien eta zaharren arteko bereizkeria maiseatzen nuen. Eta, antza, oraindik ere gaurkotasuna duenez, hona ekarri eta zurekin, irakurle, partekatzea erabaki dut. Honatx:

Euskaldun berria naizelako

Topikoa bezain tipikoa izaten da, euskaldunon artean behintzat, geure buruaz berba egitean, bereizketarik egin nahi ez izatea euskaldunberrien eta euskaldunzaharren artean. Besteren aurrean, zuzenagoa ei da esatea denok garela euskaldun eta, jakina, horrexek batzen gaituela; beraz, zertarako egin bereizkeriarik gure artean?

Ni neu ere horrelakoa izan naiz gehienetan, politikoki zuzena, alegia. Baina susmoa dut, sakon-sakonean, denok oraindik ere egin egiten dugula bereizketa hori, jendaurrean gustatzen ez zaigula esan arren. Batzuek, euskaldunzaharrek, euren harrotasuna agerian uzteko egiten dute, inork ere ez dezan ahaztu “benetako” euskaldunak direla; hau da, ez direla gerora ikasiak, betidanikoak baizik, eta, euren euskalduntasunari dagokionez, jatortasuna dutela hizkuntza kontuetan ere. Besteek, berriz, kasu anitzetan nire ustez, “benetakoen” aldean beren umiltasuna agerian uzteko egiten dute bereizketa hori. Nolabait, beren burua bigarren mailako euskalduntzat joaz, euskara eskasagoa eta artifizialagoa dutela onartzen dute, eta, nonbait, badakite sekula ez direla zaharrak bezain euskaldun izango, horrelakoak jaio egiten direlako eta ez gerora egin. Ahoa euskaraz ireki orduko, lehenengo berbak barkamena eskatzeko izaten dituzte maiz, ezer esan aurretik, euskaldunberriak direla argi eta garbi utzita.

Bi multzo horiez gain, noski, bada besterik ere, bada bestelako euskaldunik. Nik neuk, egia esanda, ez dut neure burua ez talde batean ez eta bestean ere kokatzen. Eta, orduan, zera galdetuko diozue zeuen buruari: “Eta zer dela-eta erroilu hau guztia? Zertarako, Roberto, ukatzen duzun zerbait hainbeste aldarrikatu?”

Bada, kontua da nazkatu samartuta nagoela euskaldunzahar askok euskaldunberrioz duten estimu eskasarekin. Eta, horregatik, albait ozenen, lau haizeetara zabaldu nahi dut euskaldun berria naizela, euskaldunberri, eta ez euskaldunzahar, dena hitz bakarrean, aurretik idatzi dudan bezala, horrela etiketatuta gauzkalako zorioneko gizarte honek.

Izan ere, euskaldunzahar horietako askok pentsatzen dute, antza, euren modura egiten ez badugu euskaraz, ez garela eurak bezain euskaldun. Ez dute euskaraz ikasteko egin dugun ahalegina aintzat hartzen eta, oraindik ere, plastikozko euskaratzat dute gurea, euskaldunberriona. Horrela, ez digute euren euskal komunitatean sartzeko aterik irekitzen, eta erdara darabilte gurekin, gurekin jardutean euskararik ateratzen ez zaielako aitzakian; baina mespretxu osoz egiten dute, nik uste. Gainera, horietako asko alfabetatu bakoak dira eta ez dira gai, esaterako, hau bezalako testu sinple bat gutxieneko erraztasunez irakurri eta ulertzeko; ez dira konturatzen sasi-analfabetoak edo erabateko analfabetoak direla euren jatorrizko hizkuntzan eta euskarak hurkoenekin eta zakurrekin komunikatzeko baino ez diela balio, bestela, erdarara jo behar izaten baitute; areago, euskaldunzahar barik, euskaldunTXar esan beharko litzaieke horietako askori, baina...

Beste askok, ordea, eta hauek dira txarrenak, ez dute onartzen eurak ere, azken finean, euskaldunberriak direla, euskaraz (batuan, alegia) alfabetatu behar izan dutelako erabateko euskaldun sentitu ahal izateko. Jakin badakite batuan egiten, ederto egin ere, baina edozein aukera baliatzen dute euren hizkera “jator” eta “parekaezina” agerian uzteko, nahiz eta, segur aski, testuinguruak euskara batua erabiltzea zuzen eta egokiagotzat joko lukeen. Horrelako euskaldunzaharrek badakite hau bezalako testu errazak eta askoz ere konplexu eta aberatsagoak irakurtzen, ulertzen eta sortzen ere, noski. Baina, nolabait, nabarmen utzi behar izaten dute, ahal bestetan, bereizketa bat (bereizkeria?) egin behar dela euren eta besteon artean. Eta hain dute obsesio handia bereizketa hori egiteko, ezen, sarritan, hizkera hori berori, ahozkotasunari dagokion hori, idazteraino ere ausartzen baitira; lagunarteko e-postak direla, Interneteko eztabaidagune, foro edo blogak direla...

Tira, irakurle, ez pentsa haserre nagoenik inorekin, eta are gutxiago euskaldunokin, berauei nahi duzun adjektiboa jarrita ere. Burura behin baino gehiagotan etorri zaidan gogoeta baino ez da hau, beste psikolasto bat, bat gehiago, eta, oraingoan, idatzi beharra sentitu dut, euskaldun berria naizelako. Horixe da guztia.

Zumaian, 2010eko abuztuaren 15ean, gaueko 11:30ean.